De l’efficacité, en amont et en aval

* Choisis le bon moment pour prendre parole et agir:

Il y a des blessures qui ne se guérissent jamais.

P.t.A.Nga

Pour ce qui est de l’étude de l’efficacité liée au temps et au moment, le choix du moment propice pour que l’acte humain soit «efficace» mérite [aussi] d’être retenu. Interagir en amont, là où tout est encore à l’état fluide, souple, encore modifiable sans exiger trop d’effort, d’investigation, est conçu comme efficace car cela peut éventuellement être producteur de fonds d’effet. Par contre, en aval, l’efficacité serait limitée, coûteuse et l’intervenion pourrait même être ravageuse car elle va à l’encontre de la démarche naturelle de l’évolution des choses. Cette conception orientale de l’efficacité rejoint la démarche détournée dans la façon traditionnelle d’agir et de se comporter des Orientaux.

Về việc nghiên cứu tính hiệu quả trong tương quan với thời gian và thời điểm, lựa chọn thời điểm nào là thích hợp để hành vi con người được «hiệu quả» [cũng] là điều đáng được ghi nhận. Chính ở đầu nguồn, vào lúc mọi thứ đều còn trong trạng thái loãng, mềm dẻo, còn có thể thay đổi mà không cần quá nhiều nỗ lực, quá nhiều sự đầu tư thì sự can thiệp được xem là hiệu quả bởi nó có thể tạo nên kết quả từ căn nguyên. Trái lại, ở cuối dòng chảy, tính hiệu quả sẽ hạn chế, phải trả giá đắt và việc can thiệp còn có thể có tính huỷ hoại bởi nó đi ngược lại tiến trình tự nhiên của sự việc. Quan niệm về tính hiệu quả đó của phương Đông phù hợp với quá trình đi đường vòng trong cách thức hành động và ứng xử truyền thống ở người phương Đông.

P.t.A.Nga

Extrait de "François Jullien, une lecture et un auto-questionnement", communication au Colloque international «François Jullien, passeur de pensée et concepteur de rencontres» (2005)

Synergies Monde – Gerflint No 3, 2008, pp. 111-119

http://ressources-cla.univ-fcomte.fr/gerflint/Monde3/monde3.html

«Đông Hà: phía đông những ngọn núi» (Jean-Claude Guillebaud)

Jean-Claude Guillebaud là một nhà báo, nhà văn Pháp thuộc “thế hệ Việt Nam”, thế hệ những người Pháp mà dấu ấn của cuộc chiến Đông Dương đã và sẽ in đậm suốt đời. Ông có mặt ở Việt Nam vào nhiều mốc lịch sử trước 1975, và từ đó ý định trở lại đất nước Việt Nam vẫn luôn thôi thúc ông. Cuốn “Cồn Tiên - Trở về Việt Nam” được viết sau chuyến đi Việt Nam của ông từ Nam chí Bắc năm 1992, được giải thưởng Astrolabe–Nhà văn du hành (Astrolabe-Écrivains voyageurs), NXB Points tải bản 2006. Hiện Guillebaud đang công tác tại nhà xuất bản Seuil (Paris).

Thoạt đầu tôi cứ ngỡ là tôi nằm mơ. Tối nay, ai đó đã cố cào mạnh vào cửa phòng tôi. Vẫn còn ngái ngủ, tôi chạy ra mở cửa. Người đàn bà làm công việc dọn dẹp ở khách sạn đứng trước cửa phòng tôi, vẻ hơi mệt mỏi. Một phụ nữ Việt Nam bốn mươi tuổi với những ngón tay đỏ tấy vì công việc giặt giũ. Cô ta xoa xoa hai lòng bàn tay vào nhau và nhìn tôi không nói gì. Lúc đó gần nửa đêm, tôi chẳng hiểu gì cả. Chúng tôi là những khách trọ duy nhất của khách sạn Đông Trường Sơn, cái tên có nghĩa là «Phía đông của những ngọn núi». Có ai đó bị bệnh chăng?

Người phụ nữ nhìn tôi chằm chằm. Cuối cùng cô ta lặp đi lặp lại một từ với giọng nói khàn đục: «Massage? Massage?» Trong lúc thì thầm như thế, cô ta làm một cách vụng về những điệu bộ mà cô cho là lả lơi hay cám dỗ. Tôi đứng nghi ngại một lúc. Hẳn là cô ta nghĩ tôi đang ngầm cân nhắc lời đề nghị của cô bởi cô lặp lại lần nữa những điệu bộ của mình một cách còn mạnh mẽ hơn trước. «Massage good. Massage...» Thực ra, tôi không thấy ngạc nhiên về bản thân hành động này: ngay từ khi ở Sài Gòn, mỗi ngày, chúng tôi đều được chào mời. Nếu cả nước Việt Nam lao ra gặp gỡ người nước ngoài, thì đám phụ nữ - là gái điếm chuyên nghiệp hay không - tất nhiên là những kẻ xông xáo nhất. Kẻ nào không - không khi nào! - nhạy cảm với điều đó thì thật quá giả dối. Nhưng cảnh tượng lần này lại không diễn ra bất kỳ nơi đâu cũng như bất kỳ như thế nào...

Bản thân khách sạn, ngôi nhà xây bằng bê tông được dựng trên một khoảng đất bỏ không này, một bệnh viện được cải tạo thành «khách sạn loại sang», toát ra một vẻ buồn bã mực thước với những cái bể nước lợ bỏ phế và những cô thu ngân uể oải. Thành phố Đông Hà, tâm ngoài của những vết thương chiến tranh, thành phố bấp bênh mọc lên từ những cuộc tàn sát và những cuộc di dân, bản thân nó đã biểu thị một kiểu cường điệu hoá thảm hoạ. Cơn lốc dài đi qua nó trong vòng ba mươi năm - cái «Lịch sử hợp nhất» mà Paul Mus đã đề cập đến - đã để lại nơi đây một ý tưởng về sự tàn phá mà thời gian không thể nào bôi xoá được. Cuối cùng, sự khốn cùng của người đàn bà có đôi má trũng sâu này, mảnh như một sợi chỉ trong bộ áo quần lao động, tất cả khiến cho cảnh tượng trở nên thảm khốc. Bị bứt khỏi giấc ngủ, đầu óc tôi cứ tù mù. Có lẽ tôi phải mỉm cười chăng?

Người phụ nữ vẻ cố nài bước dần vào phòng. Tôi cho cô ta một tờ 10 đô la và lắc đầu. Tôi mỉm cười để cô ta đi cho. Rõ ràng cô ta chẳng còn hiểu gì cả, và chúng tôi cứ đứng trước mặt nhau trong ánh đèn màu vàng của khách sạn Đông Trường Sơn, ở Đông Hà, ngay trung tâm của nước Việt Nam. Sự đợi chờ trở nên phi lý. Bên ngoài, một trận mưa to vì gió mùa vừa oà vỡ. Tiếng nước bắn lên từ những tấm đá lát phía ngoài như những dòng thác vọng vào. Người đàn bà nhìn tờ 10 đô la trên tay và nét mặt cô ta thể hiện nỗi đau buồn vì dẫu sao cô cũng đã bị khinh thường hơn là sự thoả mãn về một món lợi to lớn dễ dàng có được.

Tôi vừa nhẹ nhàng đẩy cô ta ra ngoài vừa nhắc đi nhắc lại: «Thank you... Thank you...» Thật chẳng vinh quang gì. Cho cô ta cũng như cho tôi.

Đã quá nửa đêm. Một sự im lặng dày đặc nhanh chóng rơi xuống khách sạn Đông Trường Sơn, hơi bị quấy nhiễu bởi những âm thanh lào xào của cơn mưa đang xa dần. Tôi đi ngủ trở lại trong căn phòng ẩm ướt có chiếc máy điều hoà đã hỏng từ lâu. Giấc ngủ đã bay biến đi mất. Tôi trăn qua trở lại trên một trong số hai chiếc giường đặt sóng đôi mà những tấm drap đã ướt đẫm mồ hôi. Cuộc ngã giá giả tạo với người phụ nữ trên tầng lầu đã khơi dậy một cảm giác khó chịu mà tôi đang cố gắng kìm nén kể từ khi chúng tôi đến trọ nơi đây. Chuyến trở về Đông Hà này không phải là chuyến trở về mà tôi mong đợi. Từ khi chúng tôi ở trong thành phố giả tạo này, được dồn tụ dần dần ở đoạn giao nhau của hai con đường chiến lược (đường đi Hà Nội và đường đi Savannakhet ở Lào, qua Khe Sanh), những kỷ niệm đã xâm chiếm lấy tôi. Bền bỉ hơn, ám ảnh hơn bất kỳ ở đâu khác. Ở đây không có gì giữ khoảng cách cho chúng nữa. Như thể có điều gì đó trong cảnh quang đã không đông đặc lại được; như thể đang bồng bềnh trong không khí cũng sự khẩn trương e ngại của hai mươi năm trước.

Tôi chồm dậy lần nữa để mở cánh cửa sổ trông xuống lối ra vào của khách sạn được bao quanh bằng một chắn rào bê tông. Một ngụm những mùi ẩm ướt - mùi nước biển và mùi đất nhão - tràn ngập căn phòng của tôi. Mặt trăng ló dạng từng lúc một đàng sau những đám mây đang bay đua. Một ánh sáng dè sẻn, vài ngọn đèn điện thấp thoáng vẽ nên những đường viền quanh thành phố. Chúng tôi đang trong mùa xuân. Chính xác là đúng hai mươi mốt năm kể từ khi tôi nhìn ngắm cũng thành phố này đắm mình trong đêm.

Đó là vào tháng năm 1971. Du kích cộng sản lại một lần nữa tấn công Đông Hà. Tôi đang trọ chỗ Jean-Baptiste Etcharren, giáo sĩ thuộc Hội Thừa sai Paris và linh mục giáo xứ. Tôi leo lên mái nhà cùng với một giáo sĩ trẻ người Việt Nam. Chúng tôi đếm những quả pháo sáng đang rơi quanh chúng tôi, lơ lửng với những chiếc dù của chúng. Tiếng rền vang của những vũ khí tự động di chuyển lộn xộn về phía phải hay phía trái, theo chiều của trận đánh. Thỉnh thoảng, tiếng nổ đục hơn của một quả đạn súng cối khiến những tấm cửa kính của ngôi nhà rung lên. Sau đó, trong vòng một hay hai phút, một sự im lặng tuyệt đối quay trở lại. Cuộc đụng độ theo thông lệ, tiếng vỗ bập bềnh khó phân định của chiến tranh được người dân bình luận như đang kể về một cơn giông. «Tối nay, cuộc tấn công sẽ dài hơn lệ thường, vị giáo sĩ trẻ người Việt Nam ngồi xổm cạnh tôi trong bóng tối thì thầm. Hôm nay là ngày kỷ niệm đại chiến thắng Điện Biên Phủ.» (Ông nói «chiến thắng» không một giây ngập ngừng, ông ta, một người công giáo chống cộng ở miền Nam, vị giáo sĩ trẻ biết nói tiếng Pháp...) Ông nói thêm: «Những tối không có tấn công, người ta gọi đó là hoà bình. Đó là thứ hoà bình duy nhất mà họ biết được.»

Sáng hôm sau, chúng tôi ra ngoài phố với Etcharren. Những cửa hiệu bán lẻ đã mở cửa, thành phố đã trở lại với sinh hoạt bình thường. Trẻ con vừa chạy vừa cười dọc theo con đường chính, những cô thôn nữ bông đùa bên dưới những chiếc nón của mình cứ như trước đó chẳng có gì xảy ra. Ở trung tâm Đông Hà, những quân nhân thong dong của QL.VNCH [1] (quân đội miền Nam) đang trấn giữ nơi trước đây là tháp canh do người Pháp xây dựng. Tất cả có vẻ vô tư và thanh bình. Tất cả ngoại trừ một chi tiết: dưới chân cái tháp bằng đá tảng này, trên lớp bitum lấm bụi của đường phố, ba cái xác cộng quân được xếp thẳng hàng như những chiến tích trong một cuộc săn. Xác chết bẹp dí và vặn vẹo, tóc bết bùn tạo thành những túm như sợi gai. Dân chúng đến gần với một vẻ thản nhiên giả tạo và thỉnh thoảng dùng đầu bàn chân lật ngửa khuôn mặt của một trong những xác chết. Xác chết là của những đứa trẻ của vùng đất này đã đi bưng, do ý thích của riêng mình hoặc do áp lực. Người ta trưng bày xác của chúng để báo cho các gia đình biết. Và để hăm doạ họ.

Hôm đó, Etcharren chở tôi trên chiếc xe La Dalat của ông (xe Citroën chế tạo ở Việt Nam) đi thăm viếng nhiều ngôi làng trong vùng. Dân chúng trò chuyện với ông với thái độ tin cậy. Thỉnh thoảng ông gặp những người đại diện của Việt cộng, họ nói xa gần với ông về mối tương quan giữa chính trị và tôn giáo nhưng cuối cùng thì để yên cho ông. Ở đây, chiến tranh không giống chút nào thứ chiến tranh mà người ta «phủ lên» ở các căn cứ, các máy bay trực thăng hay các phân đội lục quân Mỹ. Nó không còn là cái bi kịch lớn lao và rền vang đó nữa. Tưởng chừng như nó đã vỡ tan thành vô vàn những câu chuyện nhỏ, một mớ bòng bong những thảm kịch gia đình mà có muốn cũng không thể nào làm sáng tỏ được. Có gia đình có hai đứa con ở trên bưng và một đứa trong QL.VNCH; một gia đình khác chứng kiến việc đứa con trai độc nhất của mình - giữa đêm khuya - bị buộc gia nhập hàng ngũ Việt cộng. Tôi còn nhớ nhận xét của một ông lão, ở một trong các ngôi làng bao quanh Đông Hà, nhận xét này nếu được thuật lại ở Paris hay ngay cả ở Sài Gòn, ắt hẳn sẽ có vẻ lạ lùng: «Chiến tranh đã kéo dài quá lâu. Bây giờ, kẻ mạnh phải thắng thôi.»

Tất cả những con người ấy không biết tôi là nhà báo. Etcharren giới thiệu tôi như một người bà con đến từ Pháp. Khi chu du với ông trong một chuyến đi dài xuyên đất nước trong chiếc xe La Dalat của ông, rồi những ngày trải qua ở Đông Hà, tôi đột ngột bị bứt ra khỏi một khung cảnh quen thuộc: khung cảnh của những briefings [2], những chiến dịch quân sự, những bữa ăn giữa đám nhà báo và những chuyến kinh lý bằng trực thăng. Tôi đã rời khỏi cuộc chiến tranh thuần quân sự, cái đất nước-ghép được đặt cọc tiêu một cách khá rõ ràng kia, để bước vào một đất nước Việt Nam thực sự. Đất nước mà không bao giờ một GI [3] nào có thể gặp được. Trong nhiều ngày dài, tôi đã bị đẩy vào những lối đi quanh co vô tận đó, những ngập ngừng làng quê đó, những gia đình phân rẽ đó. Mỗi tối, tôi trở về tu viện, lòng càng rối rắm hơn so với ngày hôm trước. Không có điều gì giản dị giống như người ta nói; không gì có thể cứ đột ngột mà phán xét được; không gì trùng khớp với những điều được nói lên một cách đại khái bởi những nhà chiến lược và những phóng viên chiến trường, bởi tất cả chúng tôi.

Tôi đã biểu lộ một thứ tuyệt vọng về nghề nghiệp mà không bao giờ tôi hoàn toàn gột bỏ được. Một cảm giác tuyệt đối bất lực và kiêu hãnh. Viết gì đây? Làm sao thuật lại được tất cả những điều đó? Báo chí dùng để làm gì? Mỗi một yếu tố của những gì tôi biết được ở đây đòi hỏi - một cách lý tưởng - phải được tường thuật lại với hàng nghìn sự cẩn trọng, được dẫn dắt chậm rãi, được sửa chữa và diễn đạt một cách tinh tế. Chẳng hạn việc những đứa trẻ bị buộc nhập ngũ đã nói lên điều hoàn toàn ngược lại với hình ảnh mà ở bên ngoài người ta thường có về Việt cộng. Nhưng không vì thế mà có nghĩa là tất cả các du kích đều chiến đấu vì bị ép buộc. Tương tự như thế, cuộc sống bình thường vẫn trở lại sau mỗi cuộc tấn công này không khớp với cách nhìn về ngày tận thế mà người ta vẫn có, ngay cả ở Sài Gòn, về tỉnh lỵ bên bờ vĩ tuyến 17 này. Nhưng làm thế nào nói lên điều đó mà không giảm nhẹ một cách quá đáng tính cách man rợ của các trận đánh? Hàng nghìn thí dụ khác khiến cho tâm trạng rối rắm hỗn loạn của tôi càng trầm trọng thêm lên.

Chiến tranh Việt Nam nhìn từ nơi đây trở thành một chủ đề không thể nào chịu nổi, một thực tế đánh lừa thị giác. Trong căn phòng nhỏ bé ở tu viện mà người ta cấp cho tôi, tôi đã trải qua những buổi tối trọn vẹn phó mặc cho sự hoài nghi. Phải chăng tôi đang rèn luyện? Liệu tôi có lường hết được những giới hạn kinh hoàng của việc làm chứng nói chung và việc làm chứng của báo chí nói riêng?

Tháng sáu 1992: tôi nhìn những ánh sáng tội nghiệp của Đông Hà từ căn phòng của mình ở khách sạn Đông Trường Sơn. Cảm giác khó chịu vẫn còn vẹn nguyên. Cả câu hỏi về việc làm chứng cũng thế.

*

Nguyên bản tiếng Pháp: «Dông Ha: à l'est des montagnes» (La Colline des Anges - Retour au Vietnam, JC Guillebaud, Seuil 1992)

Người dịch và giới thiệu: Phạm Thị Anh Nga

[1] Quân lực Việt Nam Cộng Hoà (ARVN trong nguyên bản)

[2] Tiếng Anh trong nguyên bản (có nghĩa là: những cuộc họp nhận chỉ thị trước khi bay)

[3] GI : Government Issue (tiếng Anh), từ dùng để chỉ lính Mỹ

Trải nghiệm Hoa Kỳ và minh triết phương Đông (hay những trích đoạn tiểu thuyết «Ngài Đại sứ» của Morris West)

«Ba danh sĩ đối diện với một con chim cu bị nhốt trong lồng. Nobunaga nói «Tôi sẽ giết chết con chim cu này nếu nó không chịu hót», Hideyoshi nói «Tôi sẽ dụ nó hót». Iyeyasu nói «Tôi sẽ chờ cho đến khi nó hót»… Tôi xin hỏi ngài, thưa ngài Đại sứ: kẻ nào là người có lý?… Và ngài giống ai trong bọn họ?» (M.West)

Đây là những đoạn văn trích từ cuốn «Ngài Đại sứ» (The Ambassador, 1965) của nhà văn Úc Morris West (1916-1999), bản gốc được viết bằng tiếng Anh.

Cuốn sách kể về những trải nghiệm của một vị Đại sứ Hoa Kỳ tại miền Nam Việt Nam khi ông phải đối mặt với những biến động lịch sử của đất nước Việt Nam vào những thập niên 50 và 60 của thế kỷ 20, cũng như với tình trạng sa lầy của Mỹ tại Việt Nam. Ông chiêm nghiệm tất cả dưới ánh sáng của minh triết phương Đông, bởi tâm ông đã dần dần được khai sáng qua những dịp tiếp xúc với thiền sư Nhật Bản Musô Soseki.

Bản dịch dưới đây chủ yếu dựa trên bản tiếng Việt do Đào Nam chuyển ngữ (NXB Văn Nghệ TP Hồ Chí Minh 1989), ở đây có bổ sung chỉnh sửa sau khi đối chiếu với bản dịch tiếng Pháp «L’Ambassadeur» và nguyên bản tiếng Anh.

(Phạm thị Anh Nga)

Trích đoạn 1 (ở Nhật, với thiền sư Nhật bản Musô Soseki, khi nhân vật «tôi»-Đại sứ đã nhận công tác tại miền Nam Việt Nam):

«Thưa ngài Đại sứ, ngài là người yêu mến nước Nhật. Đây là điều có thể làm ngài thích thú: Ba danh sĩ đối diện với một con chim cu bị nhốt trong lồng. Nobunaga nói «Tôi sẽ giết chết con chim cu này nếu nó không chịu hót», Hideyoshi nói «Tôi sẽ dụ nó hót». Iyeyasu nói «Tôi sẽ chờ cho đến khi nó hót»… Tôi xin hỏi ngài, thưa ngài Đại sứ: kẻ nào là người có lý?… Và ngài giống ai trong bọn họ?»

 

Trích đoạn 2 (nhân vật «tôi»- Đại sứ đang công tác ở Việt Nam):

Đêm hôm đó tôi lại mơ. Khung cảnh vẫn như lần trước: cánh đồng mênh mông, bằng phẳng, đầy ánh sáng. Nhưng lần này không còn những hình thù nhảy múa và những bức tường nữa. Chỉ có bầu trời sáng chói, mặt đất bằng phẳng và tôi. Tôi mặc trang phục Nhật Bản và ngồi xếp bằng tròn, hai tay chắp lại trước ngực, dáng điệu của người tham thiền. Tôi biết mình đang đợi thầy Musô Soseki và khi thầy đến, thầy sẽ cho tôi biết một điều hết sức bí mật. Dù tôi có phải cô đơn, dù thầy có đến thật muộn cũng chẳng sao vì kiên nhẫn và kỷ luật là cái giá không đáng kể để biết được một điều khôn ngoan bí ẩn.

Tôi nhắm mắt lại, để đầu óc được trống như một cái bát rỗng chờ được đổ đầy. Tôi biết thầy tôi sẽ hài lòng và ngợi khen tôi về thái độ này. Sau một lúc rất lâu, tôi mở mắt ra, hy vọng sẽ thấy thầy Musô ngồi trước mặt tôi. Mặt đất vẫn trống trải như bao giờ - ngoại trừ một con chim nhỏ màu nâu đậu rất gần, nhìn tôi với cặp mắt lờ đờ như những hạt bụi. Con chim và tôi nhìn nhau suốt một phút mà không ai nói năng gì, rồi nó nghểnh đầu lên, hết quay bên nọ lại quay bên kia như thể muốn tìm hiểu xem cái hình ảnh mặc áo choàng, đi bít tất kia là gì.

Tôi đang cô đơn nên cố tìm cách nói chuyện với nó nhưng nó không trả lời. Tôi hiểu điều đó rất hợp lý bởi vì hoặc là nó không hiểu ngôn ngữ của tôi, hoặc là nó chẳng có gì cần thiết để nói. Rồi tôi bảo nó hót. Nó vẫn đứng đó yên lặng, nhìn tôi dò xét. Tôi huýt sáo một điệu nhạc ngắn và đánh nhịp cho nó hót. Nó không hót mà cũng chẳng nhảy múa. Một lúc sau, tôi hết cả hơi nên huýt sáo không nổi nữa. Tôi bắt đầu thuyết phục nó, một nhân vật quan trọng, một ngài Đại sứ mà phải cư xử như thế này thì thật là quá đáng. Thế mà con chim nâu vẫn không hót. Tôi trở lại với việc tham thiền và không thèm để ý đến nó nữa. Nhưng khi tôi mở mắt ra, nó vẫn còn ở đó, im lặng và có vẻ như giễu cợt. Tôi lại thuyết phục nó. Nó vẫn không hót. Tôi lại huýt sáo một điệu nhạc và đánh nhịp để khuyến khích nó. Nó vẫn chẳng thốt ra một lời. Vì thế tôi giơ tay lên và đập mạnh xuống một cái bốp vào cái đầu đang nghểnh lên của nó! Tôi cảm thấy xương con chim bị gãy vụn và thân hình nó co rút lại giữa tay tôi và mặt đất bằng phẳng. Nhưng khi tôi nhấc bàn tay lên, thì chẳng có gì ở đó cả, một cái lông cũng không còn. Và tôi bắt đầu khóc, khóc sướt mướt vì tôi cô đơn quá, chẳng có lấy ngay cả một con chim để hót cho tôi nghe…

Trích đoạn 3 (ở Nhật, cũng với thiền sư Musô Soseki, sau khi Tổng thống miền Nam Việt Nam bị ám sát):

- Ngài đã tìm được lời giải đáp cho câu hỏi liên quan đến con chim cu chưa?
- Rồi ạ. Tôi đã giết chết con chim cu.
- Thế là giờ đây chẳng còn đâu tiếng hót cho ngài nữa phải không, dù là mùa đông hay mùa hạ?
- Tiếng hót chẳng còn mà chim cũng chẳng còn. Chỉ còn sự oán trách ngày ngày đeo đuổi tôi.
- Con chim cu có oán trách ngài vì ngài đã giết nó không?
- Trong giấc mơ thì không.
- Nhưng ngoài giấc mơ ra, con chim cu còn là cái gì nữa?
- Khi giấc mơ đã qua, con chim cu biến thành người.
- Ngài đã giết chết người đó sao?
- Tôi nói lời đánh thức người thợ săn và người thợ săn đã giết người đó.
- Thế là con chim đã chết và người đó cũng đã chết. Chúng ta hãy nói về một con sông.
- Con sông nào?
- Sông là gì?
- Sông là dòng nước chảy từ chỗ đất cao xuống chỗ đất thấp để gặp dòng nước khác.
- Nước luôn luôn thay đổi, nhưng con sông vẫn thế. Vậy vì sao nước lại là sông được?
- Sông là nơi nước chảy qua.
- Nhưng nếu không có nước, nơi đó chỉ là một thung lũng trống không.
- Như thế sông chính là lòng sông, nước và dòng chảy.
- Nào, bây giờ tôi ném xuống sông một cây gậy, một hòn đá và một con người. Việc gì sẽ xảy ra?
- Cây gậy nổi lên, hòn đá chìm. Con người bơi hoặc chết đuối.
- Còn con sông?
- Có thay đổi nhưng vẫn là một.
- Dù người đó biết bơi hay chết đuối ư?
- Phải, dù người đó biết bơi hay chết đuối.
- Thế con sông có lo ngại xem người đó làm gì không?
- Không, chỉ người đó lo ngại thôi.
- Tại sao người đó lo ngại?
- Bởi vì anh ta biết mình không phải là dòng sông. Và anh ta biết rằng mình biết. Và người biết thì đáng khâm phục nhưng lại cô đơn khủng khiếp.
- Bây giờ chúng ta hãy nói về người biết. Khi ngài lên tiếng, ngài biết lời nói của ngài sẽ đánh thức người thợ săn chứ?
- Đúng thế.
- Thế tại sao ngài lại lên tiếng?
- Bởi vì nếu tôi không lên tiếng, những con ác thú có thể sẽ đến ăn thịt hết chúng tôi. Nhưng người thợ săn cũng là một con thú.
- Nhưng người thợ săn cũng là một con người.
- Đúng thế.
- Vậy là với một lời nói ngài đã đánh thức con người lẫn con thú sao?
- Đúng thế.
- Và có một con thú cũng đã tỉnh dậy trong bản thân ngài?
- Vâng.
- Ngài có thể tránh không để những con thú ấy tỉnh dậy chứ?
- Phải, bằng cách đừng lên tiếng.
- Nhưng ngài được cử đến đó để lên tiếng cơ mà. Nhiệm vụ của ngài là phải nói.
- Lẽ ra tôi không nên chấp nhận nhiệm vụ đó.
- Vậy thì ngài nên tự trách mình vì điều này thì hơn, chứ không phải vì cái chết của người kia.
- Nhưng cái này là hậu quả của cái kia.
- Sao ngài biết?
- Tôi cảm thấy như vậy.
- Cái ta cảm thấy không phải bao giờ cũng là sự thật.
- Tôi rất muốn biết sự thật.
- Ngài hãy nhìn những cây phong kia. Bây giờ là mùa thu, mùa của lá vàng rơi. Vậy thì gió làm cho cây trụi lá hay cây tung lá bay theo gió?
- Điều đó chẳng quan trọng gì với tôi vì tôi chẳng phải là lá cũng chẳng phải là gió!
- Không, đúng như thế đấy! Ngài là lá, là cây, là thú, là gió. Vì ngài là người, nên ngài liên quan tới mọi thứ và là tổng thể của tất cả.
- Không! Không! Không! (Tôi cũng phải ngạc nhiên và không hiểu do đâu tôi lại phản đối dữ dội như vậy.) Thầy thấy không? Tất cả sai lầm là ở chỗ đó – sai lầm về bản thân, sai lầm về chính trị. Tôi không phải là một cái cây và nếu tôi muốn cây phải mọc theo đúng ý mình, tôi sẽ làm cho nó thui chột hoặc vặn vẹo đi, như những cây bonzai trong vườn của thầy. Chúng tôi không phải là người Việt, hay người Nhật, hay người Mã Lai. Do đó, làm sao chúng tôi có thể bảo họ phải sống ra sao, phải tin vào đâu để có thể được thoả mãn? Làm thế là dẫn đến tội ác, huỷ hoại và oán thù! Tôi biết. Tôi đã là một công cụ.