Trải nghiệm Hoa Kỳ và minh triết phương Đông (hay những trích đoạn tiểu thuyết «Ngài Đại sứ» của Morris West)

«Ba danh sĩ đối diện với một con chim cu bị nhốt trong lồng. Nobunaga nói «Tôi sẽ giết chết con chim cu này nếu nó không chịu hót», Hideyoshi nói «Tôi sẽ dụ nó hót». Iyeyasu nói «Tôi sẽ chờ cho đến khi nó hót»… Tôi xin hỏi ngài, thưa ngài Đại sứ: kẻ nào là người có lý?… Và ngài giống ai trong bọn họ?» (M.West)

Đây là những đoạn văn trích từ cuốn «Ngài Đại sứ» (The Ambassador, 1965) của nhà văn Úc Morris West (1916-1999), bản gốc được viết bằng tiếng Anh.

Cuốn sách kể về những trải nghiệm của một vị Đại sứ Hoa Kỳ tại miền Nam Việt Nam khi ông phải đối mặt với những biến động lịch sử của đất nước Việt Nam vào những thập niên 50 và 60 của thế kỷ 20, cũng như với tình trạng sa lầy của Mỹ tại Việt Nam. Ông chiêm nghiệm tất cả dưới ánh sáng của minh triết phương Đông, bởi tâm ông đã dần dần được khai sáng qua những dịp tiếp xúc với thiền sư Nhật Bản Musô Soseki.

Bản dịch dưới đây chủ yếu dựa trên bản tiếng Việt do Đào Nam chuyển ngữ (NXB Văn Nghệ TP Hồ Chí Minh 1989), ở đây có bổ sung chỉnh sửa sau khi đối chiếu với bản dịch tiếng Pháp «L’Ambassadeur» và nguyên bản tiếng Anh.

(Phạm thị Anh Nga)

Trích đoạn 1 (ở Nhật, với thiền sư Nhật bản Musô Soseki, khi nhân vật «tôi»-Đại sứ đã nhận công tác tại miền Nam Việt Nam):

«Thưa ngài Đại sứ, ngài là người yêu mến nước Nhật. Đây là điều có thể làm ngài thích thú: Ba danh sĩ đối diện với một con chim cu bị nhốt trong lồng. Nobunaga nói «Tôi sẽ giết chết con chim cu này nếu nó không chịu hót», Hideyoshi nói «Tôi sẽ dụ nó hót». Iyeyasu nói «Tôi sẽ chờ cho đến khi nó hót»… Tôi xin hỏi ngài, thưa ngài Đại sứ: kẻ nào là người có lý?… Và ngài giống ai trong bọn họ?»

 

Trích đoạn 2 (nhân vật «tôi»- Đại sứ đang công tác ở Việt Nam):

Đêm hôm đó tôi lại mơ. Khung cảnh vẫn như lần trước: cánh đồng mênh mông, bằng phẳng, đầy ánh sáng. Nhưng lần này không còn những hình thù nhảy múa và những bức tường nữa. Chỉ có bầu trời sáng chói, mặt đất bằng phẳng và tôi. Tôi mặc trang phục Nhật Bản và ngồi xếp bằng tròn, hai tay chắp lại trước ngực, dáng điệu của người tham thiền. Tôi biết mình đang đợi thầy Musô Soseki và khi thầy đến, thầy sẽ cho tôi biết một điều hết sức bí mật. Dù tôi có phải cô đơn, dù thầy có đến thật muộn cũng chẳng sao vì kiên nhẫn và kỷ luật là cái giá không đáng kể để biết được một điều khôn ngoan bí ẩn.

Tôi nhắm mắt lại, để đầu óc được trống như một cái bát rỗng chờ được đổ đầy. Tôi biết thầy tôi sẽ hài lòng và ngợi khen tôi về thái độ này. Sau một lúc rất lâu, tôi mở mắt ra, hy vọng sẽ thấy thầy Musô ngồi trước mặt tôi. Mặt đất vẫn trống trải như bao giờ - ngoại trừ một con chim nhỏ màu nâu đậu rất gần, nhìn tôi với cặp mắt lờ đờ như những hạt bụi. Con chim và tôi nhìn nhau suốt một phút mà không ai nói năng gì, rồi nó nghểnh đầu lên, hết quay bên nọ lại quay bên kia như thể muốn tìm hiểu xem cái hình ảnh mặc áo choàng, đi bít tất kia là gì.

Tôi đang cô đơn nên cố tìm cách nói chuyện với nó nhưng nó không trả lời. Tôi hiểu điều đó rất hợp lý bởi vì hoặc là nó không hiểu ngôn ngữ của tôi, hoặc là nó chẳng có gì cần thiết để nói. Rồi tôi bảo nó hót. Nó vẫn đứng đó yên lặng, nhìn tôi dò xét. Tôi huýt sáo một điệu nhạc ngắn và đánh nhịp cho nó hót. Nó không hót mà cũng chẳng nhảy múa. Một lúc sau, tôi hết cả hơi nên huýt sáo không nổi nữa. Tôi bắt đầu thuyết phục nó, một nhân vật quan trọng, một ngài Đại sứ mà phải cư xử như thế này thì thật là quá đáng. Thế mà con chim nâu vẫn không hót. Tôi trở lại với việc tham thiền và không thèm để ý đến nó nữa. Nhưng khi tôi mở mắt ra, nó vẫn còn ở đó, im lặng và có vẻ như giễu cợt. Tôi lại thuyết phục nó. Nó vẫn không hót. Tôi lại huýt sáo một điệu nhạc và đánh nhịp để khuyến khích nó. Nó vẫn chẳng thốt ra một lời. Vì thế tôi giơ tay lên và đập mạnh xuống một cái bốp vào cái đầu đang nghểnh lên của nó! Tôi cảm thấy xương con chim bị gãy vụn và thân hình nó co rút lại giữa tay tôi và mặt đất bằng phẳng. Nhưng khi tôi nhấc bàn tay lên, thì chẳng có gì ở đó cả, một cái lông cũng không còn. Và tôi bắt đầu khóc, khóc sướt mướt vì tôi cô đơn quá, chẳng có lấy ngay cả một con chim để hót cho tôi nghe…

Trích đoạn 3 (ở Nhật, cũng với thiền sư Musô Soseki, sau khi Tổng thống miền Nam Việt Nam bị ám sát):

- Ngài đã tìm được lời giải đáp cho câu hỏi liên quan đến con chim cu chưa?
- Rồi ạ. Tôi đã giết chết con chim cu.
- Thế là giờ đây chẳng còn đâu tiếng hót cho ngài nữa phải không, dù là mùa đông hay mùa hạ?
- Tiếng hót chẳng còn mà chim cũng chẳng còn. Chỉ còn sự oán trách ngày ngày đeo đuổi tôi.
- Con chim cu có oán trách ngài vì ngài đã giết nó không?
- Trong giấc mơ thì không.
- Nhưng ngoài giấc mơ ra, con chim cu còn là cái gì nữa?
- Khi giấc mơ đã qua, con chim cu biến thành người.
- Ngài đã giết chết người đó sao?
- Tôi nói lời đánh thức người thợ săn và người thợ săn đã giết người đó.
- Thế là con chim đã chết và người đó cũng đã chết. Chúng ta hãy nói về một con sông.
- Con sông nào?
- Sông là gì?
- Sông là dòng nước chảy từ chỗ đất cao xuống chỗ đất thấp để gặp dòng nước khác.
- Nước luôn luôn thay đổi, nhưng con sông vẫn thế. Vậy vì sao nước lại là sông được?
- Sông là nơi nước chảy qua.
- Nhưng nếu không có nước, nơi đó chỉ là một thung lũng trống không.
- Như thế sông chính là lòng sông, nước và dòng chảy.
- Nào, bây giờ tôi ném xuống sông một cây gậy, một hòn đá và một con người. Việc gì sẽ xảy ra?
- Cây gậy nổi lên, hòn đá chìm. Con người bơi hoặc chết đuối.
- Còn con sông?
- Có thay đổi nhưng vẫn là một.
- Dù người đó biết bơi hay chết đuối ư?
- Phải, dù người đó biết bơi hay chết đuối.
- Thế con sông có lo ngại xem người đó làm gì không?
- Không, chỉ người đó lo ngại thôi.
- Tại sao người đó lo ngại?
- Bởi vì anh ta biết mình không phải là dòng sông. Và anh ta biết rằng mình biết. Và người biết thì đáng khâm phục nhưng lại cô đơn khủng khiếp.
- Bây giờ chúng ta hãy nói về người biết. Khi ngài lên tiếng, ngài biết lời nói của ngài sẽ đánh thức người thợ săn chứ?
- Đúng thế.
- Thế tại sao ngài lại lên tiếng?
- Bởi vì nếu tôi không lên tiếng, những con ác thú có thể sẽ đến ăn thịt hết chúng tôi. Nhưng người thợ săn cũng là một con thú.
- Nhưng người thợ săn cũng là một con người.
- Đúng thế.
- Vậy là với một lời nói ngài đã đánh thức con người lẫn con thú sao?
- Đúng thế.
- Và có một con thú cũng đã tỉnh dậy trong bản thân ngài?
- Vâng.
- Ngài có thể tránh không để những con thú ấy tỉnh dậy chứ?
- Phải, bằng cách đừng lên tiếng.
- Nhưng ngài được cử đến đó để lên tiếng cơ mà. Nhiệm vụ của ngài là phải nói.
- Lẽ ra tôi không nên chấp nhận nhiệm vụ đó.
- Vậy thì ngài nên tự trách mình vì điều này thì hơn, chứ không phải vì cái chết của người kia.
- Nhưng cái này là hậu quả của cái kia.
- Sao ngài biết?
- Tôi cảm thấy như vậy.
- Cái ta cảm thấy không phải bao giờ cũng là sự thật.
- Tôi rất muốn biết sự thật.
- Ngài hãy nhìn những cây phong kia. Bây giờ là mùa thu, mùa của lá vàng rơi. Vậy thì gió làm cho cây trụi lá hay cây tung lá bay theo gió?
- Điều đó chẳng quan trọng gì với tôi vì tôi chẳng phải là lá cũng chẳng phải là gió!
- Không, đúng như thế đấy! Ngài là lá, là cây, là thú, là gió. Vì ngài là người, nên ngài liên quan tới mọi thứ và là tổng thể của tất cả.
- Không! Không! Không! (Tôi cũng phải ngạc nhiên và không hiểu do đâu tôi lại phản đối dữ dội như vậy.) Thầy thấy không? Tất cả sai lầm là ở chỗ đó – sai lầm về bản thân, sai lầm về chính trị. Tôi không phải là một cái cây và nếu tôi muốn cây phải mọc theo đúng ý mình, tôi sẽ làm cho nó thui chột hoặc vặn vẹo đi, như những cây bonzai trong vườn của thầy. Chúng tôi không phải là người Việt, hay người Nhật, hay người Mã Lai. Do đó, làm sao chúng tôi có thể bảo họ phải sống ra sao, phải tin vào đâu để có thể được thoả mãn? Làm thế là dẫn đến tội ác, huỷ hoại và oán thù! Tôi biết. Tôi đã là một công cụ.